Ο Νομός Αχαΐας μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους

Η πρώτη διοικητική διαίρεση της Ελλάδας έγινε το 1828 από τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια με το Ι' ψήφισμα της 13ης Απριλίου του ίδιου έτους.

Ορίστηκαν δεκατρία θέματα ή τμήματα ή επιτροπείες με επιμέρους επαρχίες και έκτακτους επιτρόπους για κάθε ένα.

Τα τμήματα αυτά ήταν τα εξής: Αχαΐας, Ήλιδος, Άνω Μεσσηνίας, Κάτω Μεσσηνίας, Λακωνίας, Αργολίδος, Αρκαδίας, Βορείων Σποράδων, Ανατολικών Νήσων, Δυτικών Νήσων, Βορείων Κυκλάδων, Κεντρικών Κυκλάδων, Νοτίων Κυκλάδων.

Τμήμα Αχαΐας:

Έκτακτος επίτροπος Αχαΐας: Γεώργιος Μαυρομμάτης.

Επαρχίες: Βοστίτσας, Καλαβρύτων και Πατρών.

Η διοικητική αυτή διαίρεση διατηρήθηκε μέχρι το 1833, όταν η Αντιβασιλεία την άλλαξε και εφάρμοσε τη διοικητική διαίρεση της Ελλάδας του 1833 με τη δημιουργία δέκα νομαρχιών και 42 επαρχιών και επιμέρους δήμων.

Καθορίστηκε από την Κυβέρνηση Μαυροκορδάτου, στους πρώτους μήνες της διακυβέρνησης της χώρας από την Αντιβασιλεία, μετά την άφιξη του Βασιλιά Όθωνα στην Ελλάδα. Με βάση αυτή τη διαίρεση, που τέθηκε σε εφαρμογή με το Βασιλικό Διάταγμα της 3/15 Απριλίου του 1833 «Περί διαιρέσεως του Βασιλείου και της διοικήσεώς του», η επικράτεια του Ελληνικού Βασιλείου χωρίσθηκε σε δέκα νομούς / νομαρχίες και 42 επαρχίες. Επικεφαλής της κάθε νομαρχίας ήταν ο νομάρχης, ανώτερο διοικητικό όργανο στη διοικητική διεύθυνση του νομού, με υπαγόμενες επαρχίες και δήμους. 

Τότε συστάθηκε ο Νομός Αχαΐας και Ήλιδος και πρώτη πρωτεύουσα ορίστηκε η Πάτρα. Πρώτος νομάρχης του νομού ορίστηκε ο Γεώργιος Γλαράκης.
Ο Νομός αυτός διαιρείται στις ακόλουθες επαρχίες: Αιγιαλείας, Κυναίθης, Πατρών, Ηλείας και Διποταμίας.

Η διοικητική διαίρεση της Ελλάδας του 1836 αντικατέστησε τη διαίρεση του 1833, κατάργησε τις θέσεις των νομαρχών, νομοδιευθυντών και επάρχων και χώρισε την Ελλάδα σε τριάντα διοικήσεις και δέκα υποδιοικήσεις με αντίστοιχες θέσεις διοικητών και υποδιοικητών. Αυτή η διοικητική διαίρεση παρέμεινε σε ισχύ για δώδεκα χρόνια, μέχρι το 1845 (ΦΕΚ 28 της 21 Ιουνίου 1836, με το «Διάταγμα περί διοικητικού οργανισμού» που όρισε η Κυβέρνηση Άρμανσπεργκ του 1835).

Οι διοικήσεις που αντικατέστησαν τις καταργημένες επαρχίες ήταν οι παρακάτω:

Διοίκηση Αχαΐας (έδρα αι Παλααί Πάτραι).

Επαρχίες που αντικαταστάθηκαν: Παλαιών Πατρών, Αιγίου, Καλαβρύτων και Ηλείας.

Υποδιοίκηση Αιγιαλείας:

Επαρχία που αντικαταστάθηκε: Αιγιαλείας.

Στην υποδιοίκηση Αιγιαλείας υπάγονταν οι Δήμοι:

Αιγίου, Μεγανήτης, Ελίκης, Βουρών (έδρα του Δήμου το Διακοπτό) και Αιγείρας.

Το 1840 οι ανωτέρω πέντε δήμοι συγχωνεύτηκαν με την από 27/11-9/12/1840 Βασιλική Απόφαση σε τρεις: Αιγίου, Αιγείρας και Βουρών (έδρα θερινή το Διακοπτό και χειμερινή τα Διακοπτίτικα).

Διοίκηση Κυλληνίας (έδρα η Κυναίθη).

Επαρχία που αντικαταστάθηκε: Καλαβρύτων και το προηγούμενο μέρος της Διποταμίας.

Διοίκηση Ηλείας (έδρα ο Πύργος). Επαρχία που αντικαταστάθηκε: Γαστούνης και το προηγούμενο μέρος της Διποταμίας.

Η διοικητική διαίρεση του 1845 αντικατέστησε τη διοικητική διαίρεση του 1836 της Ελλάδας και όρισε 10 νομούς, διαιρεμένους σε 49 επαρχίες και σε δήμους. Η διαίρεση αυτή ορίστηκε με το νόμο ΚΕ΄ στις 8 Δεκεμβρίου 1845 από την Κυβέρνηση Κωλέττη του 1844.

Αναλυτικά οι νομοί και οι επαρχίες που περιγράφονται στη διοικητική διαίρεση είναι οι εξής:

Νομός Αχαΐας και Ήλιδος.

Επαρχίες: Πατρών, Αιγιαλείας, Καλαβρύτων, Ηλείας.

Χάρτης της Ελλάδας - 1903

Η διοικητική διαίρεση του 1899 ήταν διοικητική διαίρεση που εισήγαγε μεταβολές στο νομαρχιακό σύστημα του τότε ελληνικού κράτους, το οποίο αποτελούταν από την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα, την Εύβοια, τις Κυκλάδες, τα Επτάνησα, την Θεσσαλία και μικρό τμήμα της Ηπείρου (Νόμος ΒΧΔ΄ της 6ης Ιουλίου 1899 ΦΕΚ 136/8-7-1899). Κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η αύξηση του αριθμού των νομών από 16 σε 26, με τους νέους νομούς να προκύπτουν από διαίρεση των παλαιών. Το νέο σχήμα διατηρήθηκε μόνο για δέκα χρόνια και καταργήθηκε με την νέα διοικητική διαίρεση του 1909.

Ορισμένοι από τους νομούς που δημιουργήθηκαν σ’ αυτή τη διοικητική διαίρεση επανασυστάθηκαν σε επόμενες, όπως οι Νομοί Αργολίδας, Κορινθίας, Αττικής, Βοιωτίας κλπ. Άλλοι πέρασαν οριστικά στο παρελθόν, όπως οι Νομοί Τριφυλίας και Λακεδαίμονος.

Νομός Αχαΐας, έδρα αι Πάτραι.

Επαρχίες: Πατρών, Καλαβρύτων και Αιγιαλείας.

Νομός Ηλείας, έδρα ο Πύργος.

Επαρχία Ηλείας.

 Η διοικητική διαίρεση της Ελλάδας του 1909 θεσμοθετήθηκε στις 4 Δεκεμβρίου 1909 με τον νόμο ΓΥΛΔ' (υπ’ αριθμ. 3434) που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ A 282/1909. Με το νόμο αυτό καταργήθηκαν άρθρα του προηγούμενου νόμου ΒΧΔ' της 6/8 Ιουλίου 1899, της διοικητικής διαίρεσης της Ελλάδας (1899). Δημιουργήθηκαν 16 νομοί και η διάρκεια αυτής της διοικητικής διαίρεσης ήταν μικρή, γιατί τρία χρόνια μετά ο Βενιζέλος προώθησε νέα διοικητική διαίρεση το 1912.
Νομός Αχαΐας και Ήλιδος (έδρα η Πάτρα).

Επαρχίες: Πατρών, Καλαβρύτων, Αιγιαλείας, Ηλείας.

Η διοικητική διαίρεση της Ελλάδας του 1912 ψηφίστηκε από την Κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου 1910, φέρνοντας σημαντικότατες αλλαγές στις τοπικές διοικήσεις. Με το Νόμο ΔΝΖ 1912 «Περί Δήμων και Κοινοτήτων» ορίστηκαν ως Δήμοι οι πρωτεύουσες των Νομών και οι πόλεις με πληθυσμό άνω των 10.000 κατοίκων. Αντίστοιχα κοινότητες ορίστηκαν όλοι οι συνοικισμοί με πληθυσμό πάνω από «300 κατοίκους και σχολείο στοιχειώδους εκπαιδεύσεως», ενώ ακόμη και συνοικισμοί με λιγότερους από 300 κατοίκους με ή όχι σχολείο στοιχειώδους εκπαίδευσης μπορούσαν να γίνουν κοινότητες αρκεί να το ζητούσαν πάνω από το 50% των εκλογέων κατοίκων και ταυτόχρονα να είχαν περιουσία που να απέδιδε πάνω από 2.000 δραχμές εκείνη την εποχή, ή τέλος αν ήταν ήδη έδρες Δήμων. Αποτέλεσμα της διοικητικής διαίρεσης ήταν η δημιουργία μεγάλου αριθμού δήμων, αλλά και σημαντικότατου αριθμού κοινοτήτων.

Με την ψήφιση του παραπάνω νόμου ο πρώην Δήμος Βουρών διασπάται ως εξής:

Διακοπτίτικα (πρωτ. Χειμερινή) Τράπεζα (Νέα Βούρα) (πρωτ. Θερινή) - Βρώσθενα, Ζαχλορίτικα, Κερνίτσα, Καθολικό, Καλιβίτη, Κύρος, Πέρα Μαχαλάς, Ροδιά, Σταυριά, Τρυπιά, Μονή Αγίας Τριάδας - (Μονή Αγίου Νικολάου, Τρυπητή ή Σουχλωρίτικα).

Οι κοινότητες ως μονάδες τοπικής αυτοδιοίκησης καταργήθηκαν 98 χρόνια αργότερα με το πρόγραμμα Καλλικράτης και την διοικητική διαίρεση του 2011.

Το έτος 1930 ο νομός Αχαΐας και Ήλιδος διασπάται και πάλι και δημιουργείται ο νομός Ηλείας, ο οποίος και θα παραμείνει οριστικά ως σήμερα.

Με τη διοικητική διαίρεση του 1997, που προέκυψε με την εφαρμογή του σχεδίου Καποδίστριας, πραγματοποιήθηκε την 1/1/1999 η συνένωση παλαιότερων δήμων και κοινοτήτων σε μεγαλύτερους δήμους, με σκοπό τη βελτιστοποίηση της δημόσιας διοίκησης στο επίπεδο της πρωτοβάθμιας τοπικής αυτοδιοίκησης. Μετά το σχέδιο Καποδίστριας η Ελλάδα απαρτιζόταν από 13 περιφέρειες, 51 νομούς και 1034 δήμους και κοινότητες (910 δήμοι και 124 κοινότητες). Παράλληλα καταργήθηκαν οι επαρχίες.

Ο Νομός Αχαΐας απαρτιζόταν από του Δήμους:

Πατρέων, 2. Αιγείρας, 3. Αιγίου, 4. Ακράτας, 5. Αροανίας, 6. Βραχναίικων, 7. Διακοπτού, 8. Δύμης, 9. Ερινεού, 10. Καλαβρύτων, 11. Λαρίσσου, 12. Λευκασίου, 13. Μεσσάτιδος, 14. Μόβρης 15. Παΐων, 16. Παραλίας, 17. Ρίου, 18. Συμπολιτείας, 19. Τριταίας, 20. Φαρρών, 21. Ωλενίας και τις Κοινότητες Καλεντζίου και Λεοντίου.

Στο Δήμο Διακοπτού υπάγονταν τα Δημοτικά διαμερίσματα: Διακοπτό, Άνω Διακοπτό, Ελαιώνας, Ελίκη, Ζαχλορίτικα, Καθολικό, Κερύνεια, Μαμουσιά, Νικολαίικα, Ριζόμυλος, Ροδιά και Τράπεζα. Πρώτος Δήμαρχος του Δήμου Διακοπτού ήταν ο Λίβας Τρύφωνας και τελευταίος  ήταν ο Βασιλείου Αθ. Παναγιώτης.

Η τρέχουσα διοικητική διαίρεση της Ελλάδας διαμορφώθηκε από το πρόγραμμα «Καλλικράτης» (Ν. 3852/2010) και ισχύει από την 1η Ιανουαρίου 2011.

Σύμφωνα με αυτήν, η χώρα διαιρείται σε επτά αποκεντρωμένες διοικήσεις, δεκατρείς περιφέρειες και 325 δήμους. Οι Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις καταργήθηκαν και αντικαταστάθηκαν από τις Περιφερειακές Ενότητες. Οι Νομάρχες αντικαταστάθηκαν από τους Αντιπεριφερειάρχες.

Στη Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος υπάγεται η Περιφερειακή Ενότητα Αχαΐας , η οποία αποτελείται από έξι Δήμους που προήλθαν από τη συνένωση 21 Δήμων και 2 Κοινοτήτων και είναι οι εξής:

Αιγιαλείας (Διακοπτού, Αιγίου, Αιγείρας, Ακράτας, Ερινεού και Συμπολιτείας). Έδρα το Αίγιο.

Δυτικής Αχαΐας (Δύμης, Ωλενίας, Λαρίσσου και Μόβρης). Έδρα η Κάτω Αχαΐα.

Ερυμάνθου. (Τριταίας, Φαρρών και Κοινότητες Καλεντζίου και Λεοντίου). Έδρα η Χαλανδρίτσα.

Καλαβρύτων (Καλαβρύτων, Λευκασίου, Παΐων και Αροανίας). Έδρα τα Καλάβρυτα.

Πατρέων (Πατρέων, Μεσσάτιδος, Παραλίας, Βραχναίικων και Ρίου). Έδρα η Πάτρα.

Πηγή: Βικιπαίδεια, Αρχεία περί της συστάσεως και εξελίξεως των Δήμων και Κοινοτήτων, Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.